WALORY PRZYRODNICZE OBSZARU GMIN: JANOWICE WIELKIE, MYSŁAKOWICE I PODGÓRZYN.

zdjęcia i tekst: Marian Bochynek

Geograficznie gminy nasze położone są w Sudetach Zachodnich, należących do najwyższego w całym Masywie Czeskim pasma Sudetów.

Panorama Karkonoszy i Kotliny Jeleniogórskiej z Sokolika (642 m).

Sudety Zachodnie tworzą pasma Karkonoszy, Rudaw Janowickich, Gór Kaczawskich i Gór Izerskich, Kotlina Jeleniogórska i pogórza: Kaczawskie oraz Izerskie. Zasięg terytorialny naszych gmin ogranicza się do Grzbietu Małego i Grzbietu Południowego w Górach Kaczawskich, Kotliny Jeleniogórskiej, Rudaw Janowickich i oczywiście Karkonoszy. Patrząc od wschodu zobaczymy Rudawy Janowickie – góry osiągające kilkakrotnie wysokości ponad 800 metrów z kulminacją o nazwie Skalnik (945 m). Ich powierzchnia wynosi około 80 kilometrów kwadratowych. Granicę wschodnią pasma tworzy dolina Szreniawy, oddzielająca je od Gór Lisich .Północną dolina Bobru, południową Przełęcz Kowarska (727 m) i dolina Świdnika, natomiast zachodnią granicę stanowi dolina Jedlicy umownie oddzielająca Rudawy od Karkonoszy.

Widok z Bielca w Rudawach Janowickich na Sudety Środkowe.

Góry Kaczawskie w całości liczące sobie ponad 300 kilometrów kwadratowych tworzy pięć grzbietów. Góry Ołowiane, Grzbiet Południowy i Grzbiet Mały częściowo leżą w granicach gmin Janowice Wielkie i Jeżów Sudecki stąd ich walory stanowią przedmiot naszego zainteresowania. Granice południowej części Gór Kaczawskich od wschodu stanowi rzeka Bóbr, tworząca tu przełomy zwane przełomem ciechanowieckim i janowickim a od południa ogranicza je Kotlina Jeleniogórska.

Bóbr – umowna granica Gór Kaczawskich i Rudaw Janowickich (z prawej).

Granicę zachodnią stanowi znowu Bóbr, którego przełomowa zwana Borowym Jarem dolina oddziela Góry Kaczawskie od Gór Izerskich. Południowe ograniczenie Kotliny Jeleniogórskiej stanowią Karkonosze, oddzielone od wschodu od Rudaw Janowickich Przełęczą Kowarską (727 m), a od Gór Izerskich na zachodzie Przełęczą Szklarską. Dzielimy je na Karkonosze Wschodnie z najwyższą Śnieżką (1602 m) i Karkonosze Wschodnie z Wielkim Szyszakiem (1509 m). Padołem śródgórskim od Grzbietu Głównego oddzielone jest Przedgórze Karkonoskie (Czoło 869 m). Podział geograficzny i i przebieg jej zachodniej granicy Kotliny Jeleniogórskiej jest często dyskutowany, ale niewątpliwie zaliczamy do niej Wzgórza Dziwiszowskie, Wzgórza Karpnickie i Wzgórza Łomnickie.

Budowa geologiczna tej części Sudetów Zachodnich jest bardzo zróżnicowana i bogata w liczne formacje wiekiem sięgające przynajmniej okresu kambryjskiego (około 500 mln lat). Trzy południowe pasma Gór Kaczawskich stanowią częśc większej formacji nazywanej metamorfikiem kaczawskim zbudowanej ze skal osadowych pochodzenia nieorganicznego ( dolnokambryjskie piaskowce, mułowce, iłowce występujące obecnie w formie przeobrażonej jako łupki i fyllity) i organicznego (kambryjskie zmetamorfizowane dolomity i wapienie zwane marmurami wojcieszowskimi). Karbońskie osady morskie spotkamy na Stromcu.

Nacieki kalcytowe z Góry Połom.	Piaskowce na Stromcu koło Jeżowa.

Od zarania dziejów występowały tu zjawiska wulkaniczne podmorskie i lądowe. Pamiątkami po tych czasach są lawy poduszkowe okolic Wlenia, a bliżej ryolity i melafiry okolic Świerzawy. W okolicach Dziwiszowa i Pilchowic pamiątkami po dymiących wulkanach są bazalty trzeciorzędowe i złoża agatów w okolicy Lubiechowej i Nowego Kościoła. Rzeźba Gór Kaczawskich tworzona była w orogenezie alpejskiej, która to spowodowała spękanie starych struktur i powstanie gór o charakterze zrębowym. Ostateczny rys otrzymały w plejstocenie, kiedy to dwukrotnie lodowiec pokrył obszar Gór Kaczawskich. Nieliczne kulminacje nie były pokryte lodem – stanowiły wówczas nunataki.
Agat z Gór Kaczawskich.
Pozostawił po sobie osady glin, żwirów, piasków, głazy narzutowe (eratyki w okolicach Komarna, Radomierza, Jeżowa), wygładzone skały zwane barańcami. U schyłku okresu zlodowacenia powstały przełomowe doliny Bobru w okolicach Janowic i Siedlęcina. Interesującym zjawiskiem jest rzeżba wapiennego masywu Miłka, Połomu (zdjęcie z lewej), i częściowo Barańca koło Komarna, które to prof. Marian Pulina interpretuje jako mogoty. Interesujące są jaskinie krasowe. Jedyna turystycznie udostępniona Jaskinia Walońska położona jest przy Białych Skałach na północ od Komarna. Liczne bardzo interesujące jaskinie znajdują się w nieczynnych kamieniołomach w Połomie i na Miłku. W czasie prac wydobywczych w czynnym kamieniołomie w Wojcieszowie odkrywane są i systematycznie niszczone nowe jaskinie. Na fotografii obok Jaskinia Północna Duża. Największa z istniejących jaskiń Szczelina Wojcieszowska mierzy 440 m długości i 113 m deniwelacji (różnica pomiędzy najwyższym i najniższym punktem). Jaskinie ozdobione są piękną szatą naciekową. W latach 30-tych XX wieku odkryto tu liczne kości zwierząt z minionych epok i ślady kulturowe bytności człowieka pierwotnego. Ważnym akcentem w krajobrazie są liczne, choć niewielkie skałki zbudowane z łupków, keratofirów oraz wapieni w okolicach Radomierza, Kaczorowa, Wojcieszowa i Komarna.
Rudawy Janowickie w części wschodniej zbudowane są ze skał metamorficznych, głównie łupków łyszczykowych, grafitowych, sporadycznie występują tu inne skały metamorficzne takie jak amfibolity, gnejsy , przeobrażone dolomity. Obecność rud żelaza, miedzi ołowiu i rodzimego srebra sprawiały, że od wieków kwitło tu górnictwo. Podobnie ze skał przeobrażonych zbudowana jest południowa część gór w okolicach Kowar, pozostałą część tworzą granity karkonoskie pochodzące z intruzji w okresie karbońskim (około 340 mln lat temu). Skała magmowa, głębinowa o budowie jawno-krystalicznej jaką jest granit występuje tu w trzech odmianach : gruboziarnisty zwany porfirowym, grzbietowy zwany też równoziarnistym i drobnoziarnisty. Kontakt tych odmiennych wiekowo i pod względem struktury, temperatury i składu chemicznego skał spowodował powstanie tzw. hornfelsów. Rzeźba tworzona była tak jak w pozostałych Sudetach przez ruchy tektoniczne w czasie alpejskich ruchów górotwórczych. W czasie zlodowacenia powstała sieć dolin, a góry pokryły się gołoborzami, procesy wietrzenia wypreparowały liczne skałki nierzadko przekraczające 50 m wysokości.

Granitowe skały na Sokoliku (642 m).

Malachity z Miedzianki	Kryształy kwarcu z Trzcińska

W wyniku niszczenia starych warstw geologicznych wypiętrzany w orogenezach hercyńskiej i alpejskiej granit znalazł się na powierzchni. Poddawany w różnych epokach procesom wietrzenia : w trzeciorzędzie w warunkach klimatu tropikalnego, natomiast w czwartorzędzie w warunkach klimatu polarnego utworzyły się liczne formy ostańców, gołoborzy (Skalnik), blokowisk, skalnych miast, iglic i baszt. Miejscem występowania najokazalszych form jest pasmo Gór Sokolich: Bliźniaki, Sukiennice , Krzywa, Ptak na Sokoliku i Jastrzędia Turnia , Swarożyc, Rogatka na Krzyżnej Górze. W Zamkowym Grzbiecie zwanym tak od ruin czternastowiecznego zamku, którego mury wkomponowane zostały w naturalne gniazda skalne występują takie grupy jak: Zamkowe Skały, Strażnica, Urwista, Głaziska Janowickie i Skalne Bramy. W dolinie Janówki największymi skałami są Ścianki, Krowiarki, Piec, Skalny Most, Malinowa, Janowickie Skały Bogaty w formy skalne jest także Grzbiet Janowicki. ze Starościńskimi Skałami, Piekliskiem, Fajką, Ryglem, i Mnichem Strużnickim.

Starościńskie Skały z wypełnionym wodą kociołkiem wietrzeniowym.

W granitowych skałach często spotykamy druzy pegmatytowe – naturalne próżnie, których ściany pokrywają kryształy kwarcu i skaleni. Interesujące są także zatopione w magmie porwaki i odmienne formy granitu w postaci żył aplitowych i biotytowych. Wietrzenie chemiczne i mrozowe wypreparowało dziesiątki kociołków wietrzeniowych, uważanych kiedyś za misym ofiarne z czasów przedchrześcijańskich.

Czerwono zabarwione kryształy kwarcu z pegmatytu z okolic Skalnego Mostu.

Skalny Most.

W starych kamieniołomach i wyrobiskach kopalnianych powstały sztuczne zbiorniki wodne, będące od wielu lat cechą krajobrazu Rudaw. Jeziorka takie spotkamy w Wielkiej Kopie, w okolicy Starościńskich skał, w Janowickich Garbach i poniżej Skalnych Bram.

Błękitne Jeziorko.

Kotlina Jeleniogórska jest częścią masywu granitowego karkonosko – izerskiego tak jak w przeważającej części Rudawy Janowickie, Karkonosze i Góry Izerskie. Urozmaiceniem tej budowy są nieliczne wystąpienia bazaltów w okolicy Maciejowej i Dziwiszowa. Dno kotliny pokrywają osady polodowcowe z czasów plejstocenu ( kiedy to lodowiec dwukrotnie wtargnął na jej obszar) i osady współczesne – holoceńskie. W plejstocenie dno kotliny zalewały wody jeziora zastoiskowego (bądź kilku jezior) , na dnie którego osadzały się charakterystyczne iły warwowe. Liczba warstw pozwala szacować, że było tak przez około trzy tysiące lat. Płaskie dno tego jeziorzyska obserwujemy w okolicach Radomierza, Podgórzyna czy Sobieszowa. Ponad dno kotliny wyrastają jak granitowe wyspy Wzgórza Łomnickie, Dziwiszowskie i Karpnickie. Widać to na fotografii obok. Najciekawsze formy skalne spotkamy na Witoszy (484 m).
Karkonosze tworzą dwie różne struktury geologiczne : metamorficzne skały kontaktowe okrywające intruzję granitową (głównie łupki i granitognejsy budujące wschodnią część polskich Karkonoszy) i granit karkonosko- izerski budujący część polskich Karkonoszy na zachód od Śnieżki. Tam kilkakrotnie w okolicach Łabskiego Szczytu, Zachełmia, Karpacza i w Śnieżnych Kotłach występowały zjawiska wulkaniczne, których pozostałością są żyły bazaltowe. To kontakt różnych skał spowodował powstanie tzw. hornfelsów, skał twardszych od ich otoczenia i wypreparowanie piramidy Śnieżki. Stary masyw hercyński prakarkonoszy zrównany został prawie w czasie miliony lat trwającej erozji. Dopiero w orogenezie alpejskiej następuje strzaskanie starych struktur i wydźwignięcie Karkonoszy ponad 1000 metrów ponad dno kotliny.
Pozostałością- zabytkiem starej paleogeńskiej rzeźby jest Równia Pod Śnieżką.


Od lewej Studnicni Hora, Równia Pod Śnieżką i Lucni Hora z terasami krioplanacyjnymi.

W warunkach klimatu polarnego, panującego tu w czasie zlodowacenia powstały liczne gołoborza, gleby strukturalne (poligonowe) i skałki granitowe.

Słonecznik na grzbiecie Smogorni.	Pielgrzymy.

Skałki osiągają 30 metrów wysokości ( Szwedzkie Skały) i spotkamy tu charakterystyczne dla granitu zjawiska wietrzenia ciosowego i kociołki wietrzeniowe.

Najwyższe skałki Polskich Karkonoszy – Szwedzkie Skały

Największy wpływ na współczesną rzeźbę Karkonoszy miały zlodowacenia górskie, których pozostałością po naszej stronie jest przynajmniej sześć kotłów polodowcowych i liczne nisze niwalne, z których największą, niestety tragiczną ze względu na śmiertelne wypadki sławę ma Biały Jar. Kotły polodowcowe to Kocioł Łomniczki, Kocioł Małego Stawu, Kocioł Wielkiego Stawu, Kocioł Czarny, Wielki i Mały Kocioł Śnieżny. Spotkamy w nich zjawiska typowe dla gór typu alpejskiego : strome ściany skalne, żleby, piarżyska, moreny czołowe i boczne, stawy polodowcowe. Występują tu lawiny śnieżne i kamienno – błotne.

Od lewej strony Kocioł Małego Stawu, Kocioł Wielkiego Stawu i Smogornia (1489 m).

Bogactwa mineralne w Karkonoszach odgrywały znaczącą rolę w historii, obecnie ze względu na ich małe zasoby i funkcjonowanie Karkonoskiego Parku Narodowego mogą stanowić tylko ciekawostkę krajoznawczą. Występują tu kwarce półszlachetne, granaty, beryl, korund, rodzime złoto, srebro, uran w wyeksploatowanych złożach okolic Kowar i inne

Hydrografia Sudetów Zachodnich.

Grzbietem Karkonoszy przebiega główny europejski dział wodny. Stanowią one granicę zlewiska Morza Bałtyckiego i Morza Północnego. Niewielki skrawek polskiej części tych gór odwadniany jest przez Łabę i jej dopływy ( Izera, Upa) , natomiast ogromną większość obszaru odwadniają lewe dopływy Odry (i ich zlewnie) Bóbr i Kaczawa. Cechą karkonoskich potoków jest duży spadek przekraczający 200 promille. Zbiorniki stałe występują tylko w kotłach polodowcowych w postaci stawów, jedynymi naturalnymi zbiornikami stałymi w Kotlinie Jeleniogórskiej są starorzecza Bobru w okolicy Trzcińska i Jeleniej Góry.

Klimat

Obszar ten jest zróżnicowany pod względem klimatycznym. Wynika to ze znacznych różnic wysokości Karkonoszy i sąsiadujących z nimi pasm oraz Kotliny Jeleniogórskiej. Średnia roczna temperatura na Śnieżce wynosi plus 0,5 stopnia, natomiast dla kotliny ponad 7 stopni Celsjusza. Roczna suma opadów na wysokości 1400 m przekracza 1400 mm, natomiast w kotlinie wynosi zaledwie 700 mm . W Karkonoszach występują charakterystyczne zjawiska takie jak wiatry fenowe (odpowiednik tatrzańskiego halnego), widmo Brokenu, ognie św. Elma, słońce pozorne, fatamorgana.

Wał fenowy nad Śnieżką.

Okres wegetacyjny w Górach Kaczawskich, odległych w linii prostej od Karkonoszy zaledwie kilkanaście kilometrów wynosi ponad 200 dni, natomiast na grzbiecie Karkonoszy zaledwie 120 dni. Lato (średnia temperatura dobowa powyżej 15 stopni Celsjusza) w Karkonoszach nie występuje w ogóle.
Dni bezwietrznych na Śnieżce średnio notujemy trzy w ciągu roku. Typowym zjawiskiem dla Sudetów są inwersje termiczne. W jesieni lub w zimie temperatura w górach bywa wyższa niż w kotlinie - wówczas występują tzw. „morza mgieł.”

Wielki Szyszak (1509 m).	Ząb Rekina w Wielkim Kotle Śnieżnym.

Inwersje termiczne- widok ze Śnieżki w kierunku południowym.

Marian Bochynek